Co to jest nawsie?

Autor: Aleksandra Krasucka

Swołowo, stolica Krainy w Kratę, wieś położona kilkanaście kilometrów od Słupska, jest typową owalnicą. Gospodarstwa rozmieszczone są tutaj wokół niezabudowanego placu w kształcie wrzeciona, którego oś wyznacza płynący przez wieś strumień. Plac tego rodzaju to nawsie, charakterystyczny element przestrzennej zabudowy wielu wsi. W Swołowie znajduje się na nim kościół[1] i utworzony przez spiętrzenie potoku Zielona Struga staw. Na nawsiu mogło znajdować się również użytkowane przez wszystkich mieszkańców pastwisko i kramy lokalnych rzemieślników.

Swołowo

Cżęsto zakładane w średniowieczu owalnice są charakterystyczne dla Pomorza. Dziś jednak rzadko  spotyka się wsie o tak czytelnie zachowanej organizacji przestrzennej jak Swołowo. Stało się tak dlatego, że miejscowość położona jest nieco na uboczu. Trakt ze Słupska do Darłowa przebiega bowiem aż kilometr dalej.

Okolnica, wielodrożnica, ulicówka

Możliwe są również inne sposoby budowania wsi. Jeżeli chaty stoją wokół nawsia w kształcie koła, wieś nazywa się okolnicą. Gospodarstwa zlokalizowane mogą być również wzdłuż dwóch rozwidlających się dróg, wtedy wieś nosi nazwę widlicy. Czasami jest też tak, że przez wieś przebiega kilka dróg, a zagrody znajdują się po jednej lub po obu ich stronach. Wówczas mamy do czynienia z wielodrożnicą. Kiedy zaś domy stoją wzdłuż prostej drogi, taką wieś nazywa się ulicówką. 

Jak podpowiada Słownik gramatyczny języka polskiego[2], gwarowy wyraz „nawsie” odmienia się jak nadwozie, miłosierdzie czy bezguście. Są to rzeczowniki rodzaju nijakiego o temacie kończącym się na głoskę miękką. Leksemów tego typu jest w polszczyźnie 602, co dokładnie policzyli autorzy słownika.