Słowińcy

Autor: Aleksandra Krasucka

Wybrzeże morskie wraz z ruchomymi wydmami oraz brzegi dwóch jezior nadają krainie, gdzie mieszkali Słowińcy, kształt czworokąta bez południowego boku. Nad całą okolicą góruje wyraźnie wzgórze Rowokół, które wznosi się 115 metrów ponad poziom morza. W XIX wieku krajobraz tworzyły głównie leśne uroczyska otoczone bagnami i podmokłymi łąkami .

wzgórze Rowokół

Rybackie chaty

Kraina Słowińców to północno-zachodnia część obszaru występowania kultury kaszubskiej. W połowie XIX wieku rozciągała się ona wzdłuż wybrzeża dalej na wschód, sięgając obszaru Kaszub właściwych. Jeszcze wcześniej, bo w końcu XVIII wieku, obszar kaszubszczyzny rozciągał się także na południe aż do Bytowa.

Okręg wandalizmu

Na terenie powiatu słupskiego w XVII wieku zaznaczała się zachodnia granica występowania języka kaszubskiego. W ewangelickiej strukturze kościelnej istniał w latach 1669-1686 tzw. circulus vandalicus, (okręg wandalizmu) gdzie odprawiano nabożeństwa po polsku. Obejmował on następujące parafie: Wrzeście, Gardna Wielka, Smołdzino, Główczyce, Cecenowo, Damno, Stowięcino, Skorowo, Wałdowo, Dobieszewo i Kwakowo. Do okręgu tego należały tez Rowy z filią w Objeździe. 

Nieco wcześniej pastor ze Smołdzina, Michał Mostnik, przygotował do druku „Mały Katechizm Marcina Lutra” tłumaczony na język kaszubski. W smołdzińskim zborze, który powstał w dawnym kościele rzymskokatolickim[3], znajdował się obraz, przedstawiający Mostnika-Pontanusa. Trzymał otwarty katechizm, gdzie wypisano po polsku: „Dziesięcoro Przykazanie Boże. Pierwsze. Ty niemasz  innych Bogow miec przymnie. Wtore. Ty niemasz imienia Pana Boga twego prożno uzywac”. Obraz ten wisiał w zborze przez cały okres dominacji niemieckiej. Hilfinger podaje, że w użyciu jednego wyrazu Słowińcy wyraźnie odróżniają się od Kaszubów. Mówią mianowicie zawsze „cerkiew, jidę do cerkwie”, podczas gdy u Kaszubów występuje „koscoł"[4].

Niestety, samo istnienie okręgu jako jednostki administracyjnej nie wpłynęło na zatrzymanie procesu likwidacji polskiego języka liturgicznego. W pierwszej połowie XVIII wieku zniesiono polskie kazania w Kwakowie (1702). W Wałdowie nastąpiło to w 1730, w Kołczygłowach w 1744.  W Słupsku nabożeństwa po polsku odprawiano do 1755 roku.

Pluli i rzucali kamieniami

Synod słupski został na nowo zorganizowany. Powstał teraz cyrkuł niemiecko-słowiański (Wrzeście, Gardna Wielka, Smołdzino, Rowy, Główczyce, Cecenowo, Damno, Stowięcino, Skorowo i Mikorowo).  Cyrkuł niemiecki obejmował Wieszyno, Zagórzycę, Dębnicę Kaszubską, Dobieszewo, Nożyno, Kołczygłowy, Cetyń i Wałdowo. Do cyrkułu niemieckiego włączono aż pięć parafii, w których wcześniej odbywały się jeszcze polskie nabożeństwa.

Między rokiem 1775 a 1808 likwidowano język polski w kolejnych parafiach. W latach 60. i 70. XVIII wieku w Mikorowie, Gardnie Wielkiej, a zwłaszcza w Cecenowie doszło do zamieszek z udziałem miejscowej ludności. Słowińcy nie chcieli dopuścić do pełnienia posługi w zborach pastorów, którzy nie znali polskiego. W 1830 roku takie rozruchy miały miejsce w Smołdzinie. Niestety, najbardziej agresywne formy protestu ograniczyły się jedynie do plucia, wyzwisk i rzucania kamieniami.

skansen w Klukach

Słowińcy jako skaza

Kaszubi jako Słowianie stanowili skazę na germańskim obrazie świata, zanieczyszczali pruski porządek. Z punktu widzenia państwa pruskiego Kaszubi nie mieli zarezerwowanego prawowitego miejsca w planowanym ładzie. Wszędzie, gdziekolwiek by się znaleźli (to znaczy na całym obszarze objętym intencją „porządkowania”), byli „nie na swoim miejscu”. Nie mieścili się po prostu w świecie, jaki miałby się wyłonić z zabiegów ładotwórczych. Pruskiej administracji nie interesowała całkowita transformacja Słowińców w Niemców lub zupełna zmiana ich życia (kultury). Nie chcieli zmieniać gospodarki, kojarzenia małżeństw, statusu społecznego czy wyglądu Słowińców. Transformacji poddany był jedynie język. Pastorzy likwidowali polski język kościelny, właściciele majątków ziemskich zakazywali mówić po kaszubsku, a ludność niemiecka wyśmiewała się z kaszubskiego.

Językowe samobójstwo

Z czasem więc gwara kaszubska ustępowała z przestrzeni publicznej. W miejscach publicznych dorośli Kaszubi nawet między sobą rozmawiali tylko po niemiecku, ponieważ wstydzili się rodzimej mowy. Pisali o tym już badacze z połowy XIX wieku. Sytuacja taka częstokroć prowadzi nie tyle do „śmierci języka”, ile do „językowego samobójstwa”

Wycofanie języka z przestrzeni publicznej bynajmniej nie oznacza, że w domowych pieleszach język ten zachowuje pełnię sił witalnych, raczej przeciwnie. Jak pokazuje przykład Słowińców, język taki znika wolniej lub szybciej także z przestrzeni domowej. Nabiera charakteru prywatnego, intymnego czy sekretnego nawet pośród członków najbliższej rodziny. Mówiono nim rzadko. „Gdy byliśmy dziećmi, nasi rodzice (…) mówili po kaszubsku, wtedy gdy nie chcieli, byśmy ich rozumieli”.

Jednakże celem germanizacji językowej Kaszubów było uczynienie z nich jedynie imitacji Niemców. Nie tworzono Niemców, lecz jedynie osoby niemieckojęzyczne.

Ludwik Zabrocki w 1946 roku podjął wyprawę na Ziemie Odzyskane, aby odnaleźć zabytki polskiego piśmiennictwa ewangelickiego. Pisze: „nikt, ale to dosłownie nikt z całego terenu nie słyszał nic o „Slowinzen” ani „slowinisch”, wszyscy za to wiedzieli o „Kaschuben” i „kaschubisch”. Poza tym twierdzili, że Kaszubi to oni, a Kaszubi z Pomorza polskiego to nie Kaszubi, lecz „Polen”[5].

Obyczaje

Zachowała się XVIII-wieczna relacja o ludziach, którzy różnili się od ówczesnych Niemców „czystej krwi”. Zwracano uwagę na obyczaj podawania sobie dłoni, któremu hołdowały nawet dzieci, i upodobanie do czarnego koloru w ubiorze. Słowińcy jadali niesmaczny chleb (śmierdzący torfem, smakujący grochem).

Bagniste tereny wokół jezior Gardna i Łebska obfitują w torf, który po wydobyciu i wysuszeniu był doskonałym opałem na zimę. Kopanie torfu rozpoczynało się każdego roku wczesną wiosną, gdyż wtedy właśnie poziom wód gruntowych jest najniższy. Rybacy mieli akurat przerwę w połowach, natomiast do jesieni pozostawało wystarczająco dużo czasu, aby torf wysechł. Ponieważ torf zalega bardzo płytko pod powierzchnią ziemi, jego wydobycie było stosunkowo proste. Po wypaleniu trawy i ścięciu motyką darni, specjalnym narzędziem na długim trzonku Słowińcy wycinali kostki torfu. Układali je w pojedynczych warstwach na łące. Po wstępnym obsuszeniu z kostek formowano stosy, liczące ok. 1000 kostek, które dalej schły na słońcu. Później kostki przewożone były do zagród pod okapy.

Czarne wesele

Pozyskiwanie opału było wspólną sprawą całej społeczności. Akcja kopania torfu, zwana czarnym weselem, odbywała się na zasadzie wzajemnej pomocy. Jedni gospodarze pomagali drugim, aż po kilkunastu dniach ciężkiej pracy wszystkie gospodarstwa były zaopatrzone w wystarczająca ilość opału.

Słowińcy umawiali się na kopanie torfu na trzecią rano. Torf kopali mężczyźni, a układaniem kostek i wożeniem ich taczkami zajmowały się często dzieci. Codzienna ciężka praca kończyła się wspólnym biesiadowaniem, które zawsze odbywało się u tej rodziny, dla której danego dnia kopano torf. Kobiety wspólnie przygotowywały jadło i napitek – kolejno w każdej chacie. Podawano często jajecznicę, uważaną za potrawę świąteczną, nie brakowało też alkoholu.

Wspólne świętowanie miało więc wymiar zarówno ekonomiczny, jak i symboliczny. Zaopatrzenie każdego gospodarstwa w opał pozwalało przetrwać zimę. Warto zauważyć dwuznaczność zawartą w słowie wesele, wyczuwalną zarówno w języku polskim, jak niemieckim. Wesele (niem. Hochzeit) oznacza przecież nie tylko zabawę po zawarciu związku małżeńskiego, lecz również w ogóle czas radosny i świąteczny. Wspólna praca była rodzajem święta i cementowała wioskową społeczność Słowińców. Torf kopali tylko ci, którzy byli członkami wspólnoty, i kopano go tylko dla tych, których uważano za członków grupy. Na przykład dla szkoły i uczących tam nauczycieli wieś również bezpłatnie kopała torf.