Autor: Aleksandra Krasucka
Po wojnie
Dramatyczny wpływ na życie Słowińców miały skutki politycznego przesunięcia granic po II wojnie światowej. Teraz o Inności Słowińców stanowiła już nie nie niemieckość, lecz ich nie-słowiańskość.
„Wyzwalanie” poszczególnych miejscowości dla ich mieszkańców oznaczało zniewalanie: rozboje, kradzieże i gwałty. Skutki zajęcia Kluk znane są z relacji młodej słupszczanki, Christy Freichel, która akurat w dniu 10 marca 1945 roku i następnych przebywała u krewnych w Klukach:
„Wczesnym rankiem usłyszeliśmy szum motorów… Rosjanie nadeszli. Przejechali przez wieś i wyjechali. Ogarnęła nas przerażająca cisza. Co teraz? To trwało jeden dzień. Ale po tym przybyli żołnierze mający stacjonować we wsi, i wtedy się rozpoczęło (…) włamania, gwałty od 12-letnich do 70-letnich. W nocy nie mogliśmy się rozbierać, leżąc w łóżkach czuwaliśmy z bijącymi sercami. Północ (…) gwałtowne uderzenia kolbą karabinu w drzwi (…) Uciekamy do innego pokoju, chowamy się do piwnicy znajdującej się pod podłogą. Już drzwi wyłamane” [1].
W końcu marca przeprowadzono czasową (trwającą od kilku dni do kilku tygodni) ewakuację ludności ze strefy nadbrzeżnej (ok. 20 km w głąb lądu), między innymi z Izbicy, Kluk, Smołdzińskiego Lasu i Smołdzina. Mieszkańcy zostali popędzeni przez Główczyce do Grabic, przetrzymywano ich tam kilka dni, po czym pozwolono wrócić do domów. Po powrocie zastali swoje wsie splądrowane.
skansen w Klukach
Latem 1945 roku administrację nad omawianymi rejonami przejęli Polacy, jednak nie przyniosło to żadnych większych zmian w sytuacji Słowińców: ani na poziomie społecznym, ani psychologicznym, ani ekonomicznym, ani żadnym innym. Napływający od 1946 roku zdemobilizowani Polacy postrzegali Słowińców – przez pryzmat języka, ewangelickiego wyznania i artykułowanej autoidentyfikacji – jako Niemców, co w ówczesnych warunkach politycznych było równoznaczne z postrzeganiem ich jako wrogów. Przyjeżdżający na Pomorze Polacy traktowali Słowińców jak wcześniej żołnierze sowieccy. Ich postawa charakteryzowała się brutalnością, egoizmem, buńczucznością. Polacy nie ustępowali Rosjanom w rabunkach, niszczeniu mienia, gwałceniu kobiet.
Albo albo
W tamtym czasie (nawet teoretycznie) nie brano pod uwagę możliwości, aby tzw. społeczności pogranicza miały podwójną czy hybrydyczną tożsamość narodową. Nie przypisywano też większego znaczenia tożsamości lokalnej czy regionalnej. Słowińców przymuszano do przyjęcia tylko jednej tożsamości narodowej z wszystkimi tego konsekwencjami, dając do wyboru polską, która była im zupełnie „obca”, i niemiecką, która w tym czasie była „swoja”, a na pewno bardziej swojska niż polska.
Nawet jeśli niektórzy Słowińcy byli w stanie odrzucić tożsamość niemiecką, niekoniecznie chcieli przyjąć tożsamość polską. Sama kwestia weryfikacji narodowościowej, będącej w istocie formalnym, pisemnym aktem przyjęcia polskiego bądź niemieckiego obywatelstwa, a nie narodowości, powodowała wiele nieporozumień. Polskim urzędnikom wcale nie zależało na pozytywnej weryfikacji Słowińców, ponieważ ich wyjazdy były dla chłopów i gminy źródłem zarobku. Można było wziąć od Słowińców łapówki, pobrać opłaty za przewóz itd.[2] Akcję wysiedlenia kontynuowano do 1948 roku. Wysiedlano przy tym nie tylko tych, którzy się tego domagali, ale również tych, którzy chcieli zostać. Ideą było utworzenie państwa homogenicznego etnicznie.
Słowińcy obiektem studiów
Słowińcy nie lubią Polaków
W tych traumatyzujących społeczność latach Kluki z zamożnej w latach 30. społeczności znów stały się biedną wioską rybacką. Połowy spadły o 30 procent. Wykwalifikowanych i doświadczonych rybaków, którzy wyjechali, próbowano zstąpić nowymi przybyszami. Zgłosiły się dwie osoby, ale ci jednak zrezygnowali z rybaczenia już po trzech miesiącach.
Kluki przed wojną, według danych na dzień 17 maja 1939 roku, liczyły 660 mieszkańców (154 gospodarstwa domowe). 19 września 1948 roku na miejscu pozostało tylko 142 Słowińców. Emigracja zdecydowanej większości Słowińców oznaczała zniszczenie, a w najlepszym wypadku niezwykle poważne naruszenie dotychczasowej struktury społecznej, opierającej się na więzach pokrewieństwa, powinowactwa, sąsiedztwa, przyjaźni i więzach zawodowych (co było ważne szczególnie w przypadku rybaków). W latach 70. XX w do Niemiec wyjechała reszta ludności.
Przez cały ten czas między ludnością osiadłą a napływową istniał antagonizm, choć z czasem, wraz z wyciszaniem konfliktów, ukształtował się jakiś modus vivendi. Zawarto wiele małżeństw, w których żonami lub mężami byli osadnicy polscy. Rodziny mieszane nie stały się jednak pomostem łączącym obie społeczności. Ludność autochtoniczna odnosiła się do nich raczej z nieufnością. Niechęć ta obejmowała nie tylko mężów-Polaków i ich dzieci, ale także ich żony: Słowinki, które żyły z Polakami, przez ogół uważane były za wyklęte i całkowicie pomijane przy podziałach inwentarza czy też innych przedmiotów z UNRRA. 
wzgórze Rowokół
Słowińcy nie chcą żyć w skansenie
Słowińcy zachowywali wobec obcych bierną wrogość, naznaczoną ignorowaniem i społecznym dystansem lub izolacją. Wytworzyli w stosunku do Polaków „społeczeństwo równoległe”. Na późniejsze wyjazdy miała wpływ trudność, jeśli nie niemożliwość, znalezienia pracy w Klukach i okolicy. Otwarte w 1963 roku Muzeum Wsi Słowińskiej mogło zapewnić bardzo ograniczone zatrudnienie. Sytuację ekonomiczną rejonu pogorszyło dodatkowo utworzenie w 1967 roku Słowińskiego Parku Narodowego, co bardzo poważnie ograniczyło możliwości eksploatacji środowiska naturalnego, które wcześniej było dodatkowym źródłem utrzymania. Można było łowić ryby, polować, zbierać runo leśne). Wyjazd był jednak przede wszystkim połączeniem rozdzielonych wcześniej rodzin. Akcja polonizacji zakończyła się całkowitą porażką. Słowińcy, zamiast się spolonizować, zgermanizowali tych Polaków, którzy weszli z nimi w związki małżeństwa lub powinowactwa.
Słowińcy w Niemczech
Wysiedleni jechali do punków zdawczych, mieszczących się nieopodal granicy polsko-niemieckiej. Stamtąd transporty kierowano do jednego z obozów przesiedleńczych ulokowanych na terenie przyszłej Niemieckiej Republiki Demokratycznej, gdzie wysiedleńcy przebywali zazwyczaj około tygodnia. Potem osiedlali się na nowym miejscu zamieszkania. Dla większości nowym domem stała się Meklemburgia, niektórzy migrowali na teren Nadrenii, zwłaszcza do Zagłębia Ruhry. W latach późniejszych nie była to już podróż w nieznane, wręcz przeciwnie, wyjeżdżano na formalne zaproszenie rodziny. W latach 1968-1976 do NRD wyjechał tylko jeden człowiek, zaś do RFN aż 134 osoby – większość z nich znalazła się w Hamburgu i jego bliższej lub dalszej okolicy. Późniejsze wyjazdy miały charakter dobrowolny, wręcz pożądany. Byli Słowińcy znali dobrze język niemiecki, otrzymywali wsparcie od krewnych, łatwo znajdowali pracę.
Słowińcy nie chcą być Kaszubami
jezioro Łebsko
Słowińcy tesknią za Klukami
Jedynym poczuciem odrębności jest to związane z miejscem i wspólnotą. Byli Słowińcy często odwiedzają Kluki. Tęsknią do nich, śnią o nich. Wielu eks-klukowian stara się także utrzymywać kontakty z innymi byłymi mieszkańcami Kluk, przede wszystkim ze starymi sąsiadami i starymi przyjaciółmi, rzadziej dalszą rodziną. W 1996 roku, z inicjatywy Siegfrieda Klucka, zorganizowano pierwszy zjazd eks-klukowian, w którym wzięło udział kilkadziesiąt osób. Po dwunastu latach przerwy odbył się kolejny zjazd, który zapoczątkował prawie doroczną tradycję spotkań byłych mieszkańców Kluk. Miejscem spotkań jest dość często stara „mała ojczyzna” (Kluki, Łeba), ale także miejscowości w Niemczech, np. Mölln. Na zjazdach tych gromadzą się przede wszystkim ludzie ze starszego i średniego pokolenia, a ważnym momentem spotkania jest wspólne odśpiewanie Pommernlied, hymnu (byłej) niemieckiej Prowincji Pomorze, która afirmuje regionalną i narodowo-obywatelską tożsamość niemiecką.
Streszczenie
Tekst przedstawia dramatyczne losy Słowińców, zamieszkujących tereny nad jeziorami Gardno i Łebsko po II wojnie światowej. Stali się oni obiektem represji zarówno ze strony Armii Czerwonej, jak i późniejszych polskich władz. Zarzucano im niemieckie pochodzenie i traktowano jak obcych. Doświadczyli grabieży, gwałtów i wysiedleń. Wielu z nich zostało zmuszonych do emigracji do Niemiec.
Proces ten miał głębokie konsekwencje dla tożsamości Słowińców. Zmuszeni byli dokonać trudnego wyboru między polską a niemiecką tożsamością, przy czym żadna z nich nie była dla nich w pełni autentyczna. Wszyscy wybrali niemieckość i zaprzeczyli swoim rzeczywistym korzeniom.
Emigracja do Niemiec pozwoliła Słowińcom odbudować życie, jednak nie uśmierzyła bólu po utracie ojczyzny. Wciąż pielęgnują oni wspomnienia o Klukach i innych miejscowościach, organizując regularne spotkania i pielgrzymki do miejsc swojego dzieciństwa.
Zusammenfassung
Der Text schildert das dramatische Schicksal der Slowinzischen Bevölkerung, die nach dem Zweiten Weltkrieg in den Gebieten um die Seen Gardno und Łebsko lebte. Sie wurden sowohl von der Roten Armee als auch von den polnischen Behörden unterdrückt und betrachtet als fremde. Plünderungen, Vergewaltigungen und Vertreibungen waren an der Tagesordnung. Viele Slowinzische wurden zur Emigration nach Deutschland gezwungen.
Dieser Prozess hatte tiefgreifende Auswirkungen auf die Identität der Slowinzischen. Sie sahen sich vor die schwierige Wahl gestellt, sich entweder der polnischen oder der deutschen Identität zuzuordnen, wobei keine der beiden Optionen für sie ganz befriedigend war. Weil sie so lange unter den Preußen gelebt hatten, war Polen für sie total fremd, darum fühltensie sich als Deutsche.
Die Emigration nach Deutschland ermöglichte den Slowinzischen einen Neuanfang, konnte jedoch das Trauma des Verlustes ihrer Heimat nicht heilen. Sie pflegen weiterhin die Erinnerungen an ihre Dörfer wie Kluki und organisieren regelmäßig Treffen und Pilgerfahrten zu den Orten ihrer Kindheit.
Przypisy
[1] M. Filip, Od Kaszubów do Niemców, Poznań 2012, passim. Wszystkie pojawiające się w tekście cytaty podaję za tym wydaniem.
[2] Najpierw trzeba było się dostać na stację kolejową, czyli do Słupska. Zwykle podroż odbywała się wozem, na czym korzystali pobierający opłaty polscy osadnicy. Wolno było zabrać jedynie bagaż podręczny, który na miejscu przeszukiwano, rekwirując pieniądze i kosztowności, przed czym można było obronić się jedynie dając łapówkę lub skutecznie ukrywając cenne rzeczy. Poza przedmiotami codziennego użytku, Słowińcy zabierali ze sobą pamiątki rodzinne: fotografie czy XIX-wieczną Biblię drukowaną w języku niemieckim.
[3] M. Filip, op.cit. s. 190-191.
