Łeba położona jest między jeziorami Łebsko i Serbsko. Od morskiego brzegu oddalona jest o około dwóch kilometrów.
Na zachód od miasteczka rozciąga się Słowiński Park Narodowy. Od Bałtyku jezioro Łebsko dzieli wąski pas lądu zwany Mierzeją Łebską, na której znajdują się ruchome wydmy - Góra Łącka, Sowie Góry i wydma Czołpińska. Na wschodzie przedłużeniem Mierzei Łebskiej jest Mierzeja Sarbska, oddzielająca jezioro Sarbsko od morza.
W chwili pierwszej lokacji na prawie polskim Łeba należała zapewne do któregoś z przedstawicieli możnowładczego pomorskiego rodu Święców. W 1309 roku Łebą, jak i całym Pomorzem Gdańskim, zawładnęli Krzyżacy, w czym Święcowie walnie im dopomogli. W 1357 osada rybacka otrzymała prawa miejskie. Nazywała się wtedy Lebomünde. Zwierzchnictwo Święców wygasło, a Krzyżacy utracili nad tymi terenami władzę ostatecznie po wojnie trzynastoletniej. Później miasteczko dzieliło losy Ziemi Lęborskiej, która była lennem książąt zachodniopomorskich, a po śmierci Bogusława X na krótko trafiła pod bezpośrednie panowanie królów polskich. W 1657 roku dostała się jednak we władanie Brandenburgii, a następnie jej spadkobierców – Królestwa Prus, a później II Rzeszy Niemieckiej.
Osada od zarania swojego istnienia musiała zmagać się z nieprzychylnymi siłami przyrody. Otwarte morze, atakujące południowy brzeg, uniemożliwiało zbudowanie portu. Rzeka raz po raz wylewała, przesuwając swoje koryto ku zachodowi i zagrażając istnieniu osady. Wrogiem mieszkańców był wędrujący piasek z wydm mierzei, który zasypywał pola uprawne i siedziby ludzkie. W latach 1396, 1441, 1467 i 1497 kroniki notują ogromne powodzie. 11 stycznia 1558 roku potężny sztorm na Bałtyku spowodował powódź, która wyrządziła tak wielkie zniszczenia, iż mieszkańcy zdecydowali się przenieść swoje miasto o około dwa kilometry na południowy wschód. W 1570 roku następny atak morza zmusił ostatnich mieszkańców do przeniesienia się do nowej Łeby, a opuszczone sadyby wkrótce całkowicie pochłonął piasek wydmowy. W 1590 roku zburzono kościół św. Mikołaja, który stał w centrum średniowiecznego miasteczka. Do dziś zachował się jedynie fragment muru tej budowli.
Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP jest jedynym zabytkiem Łeby. Przy jego budowie w 1683 roku zostały częściowo wykorzystane materiały pochodzące ze zniszczonego kościoła św. Mikołaja. Szczególnie godne uwagi są organy, chrzcielnica, ołtarz, figurka św. Barbary obraz Maxa Pechsteina (niemieckiego ekspresjonisty, mieszkającego po wojnie w Łebie) [1].
Max Pechstein, Port w Łebie
W końcu XVIII wieku powstał plan zbudowania dużego portu na jeziorze Łebsko. W tym celu przekopano kanał przez mierzeję. 4 marca 1799 fale morskie całkowicie zniweczyły pracę, rozniosły zgromadzone zapasy drewna, wyrzuciły na ląd statki. Łebianie byli zmuszeni zaniechać budowy, uznając przedsięwzięcie za nierealne.
Dom przy ulicy Kościuszki 86 (wtedy jeszcze Haupt Strasse 18 – główna ulica Łeby) był własnością kupca i konsula Johanna Mampe. Do dnia dziś na jego fasadzie zachował się łaciński napis o treści: „Deus protector et auditor meus. Johann Mampe 18 lipca 1723”.
W Łebie zachował się taras widokowy na wschód od Zamku Neptun o nazwie Góra Mampe (łebianie mówią: „Mampe-Dune”, co znaczy: „wydma Mampego”, nazwana tak od nazwiska ówczesnego burmistrza). Z wydmy tej w okresie napoleońskim kontaktowano się ze statkami przemycającymi deficytowe towary. Dzięki przemytowi nastąpiło ożywienie gospodarcze miasta.
Napoleon po zwycięstwach nad Austria i Prusami w 1806 roku narzucił Europie blokadę kontynentalną . Jej celem było odcięcie Wielkiej Brytanii od rynków zbytu i dostaw surowców. Napoleon liczył, że złamie to gospodarkę angielską i skłoni Brytyjczyków do ustępstw. System ten objął Francję i jej państwa wasalne – Królestwo Włoch, kraje Związku Reńskiego, Królestwo Neapolu, Holandię i Hiszpanię. W wyniku pokoju w Tylży w lipcu 1807 roku do blokady przystąpiły Rosja i Prusy oraz nowo powstałe Księstwo Warszawskie, a następnie również Austria, Portugalia i Dania. W 1810 roku częścią systemu kontynentalnego stała się także Szwecja – jej udział w blokadzie był warunkiem zawarcia pokoju z Cesarstwem. Państwom, które nie chciały dostosować się do rygorów systemu kontynentalnego, Napoleon otwarcie groził wojną. Egzekwowanie blokady stało się podstawą francuskiej polityki zagranicznej od 1806 roku i zmusiło wszystkie kraje kontynentu do opowiedzenia się po jednej ze stron w konflikcie francusko-brytyjskim.
Blokada była notorycznie łamana, ponieważ jej wprowadzenie przyniosło duże straty krajom kontynentu. Uczestniczące w blokadzie państwa utraciły możliwość legalnego importu brytyjskich towarów. Brytyjski rynek zbytu też został przed nimi zamknięty. Wymiana handlowa z Francją w większości przypadków nie była w stanie zrównoważyć tych strat, zwłaszcza że Cesarstwo narzucało innym krajom niekorzystne dla nich traktaty handlowe, których jedynym celem było uzyskanie rynków zbytu dla francuskiego eksportu.
Wobec tego pomiędzy Wielką Brytanią a kontynentem kwitł nielegalny handel, którego Francja nie była w stanie zlikwidować z powodu hegemonii marynarki brytyjskiej na morzach, a także korupcji własnych urzędników, którzy mieli pilnować przestrzegania embarga. Towary przemycano do Europy głównie przez Półwysep Iberyjski, Holandię oraz wyspy pozostające pod kontrolą Brytyjczyków i ich sojuszników, a więc Maltę, Helgoland i Sycylię. Częstą praktyką stosowaną przez załogi statków handlowych było wywieszanie neutralnej bandery i fałszowanie dokumentów statku, aby zmylić władze i móc prowadzić handel w europejskich portach.
Złamanie blokady kontynentalnej przez Rosję było powodem inwazji, której dokonał Napoleon w 1812. Jego klęska w Rosji stała się początkiem końca upadku Cesarstwa Francuzów.
Jezioro Sarbsko
Wracając do Łeby: w 1869 powstała nowa droga do Lęborka, w 1887 ostatecznie uregulowano rzekę Łebę, a od 1899 zaczęły kursować regularne pociągi do Lęborka. W 1906 zbudowano dom zdrojowy, Kurhaus, a miasteczko zaczęło pełnić rolę uzdrowiska i kurortu. W 1923 na terenie wydm ruchomych otwarto szkołę szybowcową. W 1935 wojsko zajęło Rąbkę i ruchome wydmy, zamieniając Mierzeję Łebską w poligon rakietowy[2]. W drugiej połowie XX wieku wybudowano mały port morski, służący głównie rybakom, i uregulowano brzegi rzeki.
[1] Max Pechstein był członkiem ekspresjonistycznej grupy malarskiej Die Brücke. W 1921 roku po raz pierwszy znalazł się w Łebie, gdzie stworzył liczne obrazy i grafiki oraz poznał córkę miejscowego restauratora, Martę Möller. Rok później został powołany na profesora Preußische Akademie der Künste w Berlinie. Rozwiódł się wtedy ze swoją żoną. W 1937 roku Pechstein został wydalony z uczelni, co było wynikiem hitlerowskiego programu oczyszczania kultury niemieckiej ze sztuki zwyrodniałej (entarte Kunst). Pechstein uciekł z Berlina do Łeby, gdzie przeżył II wojnę światową. Były to najcięższe chwile w życiu malarza. Abyy nie umrzeć z głodu, namalował jedyny w swoim życiu religijny obraz, przedstawiający Matkę Boską. Większość jego dzieł podczas wojny spłonęła. W 1945 roku wrócił wraz z rodziną do Berlina, gdzie otrzymał posadę profesora w Hochschule für Bildene Künste. W 1951 roku został honorowym senatorem swojej uczelni. Urzekły go Rowy, którym od 1927 roku poświęcił wiele swoich prac. Jego ważniejsze obrazy, które powstały w powiecie słupskim to: Dziki żółty irys (1930), Poranne słońce (1929), Czarna noc (obraz poświęcony jezioru Gardno); pejzaże: Ujście Łupawy, Jesienne chmury nad Rowami, Kaszubskie chaty, Stary dom, Łodzie rybackie u nabrzeża, Kwitnienie wiśni, Ulica z kwitnącymi kasztanami; martwe natury: Sieje i okonie (1927), Szczupak, (1929).
[2] https://leba.eu/pl/o-lebie/historia/ [dostęp: 07.07.2023].
